لعل (Spinel) نگین نیمه گرانبها و قرمز رنگ است که امروزه در جهان به خوبی شناخته شده و جایگاه خاص خود را کسب کرده است.
در یک نگاه
- خانواده سنگ: لعل
- ساختار بلورین: کوبیک
- ترکیب شیمیایی: MgAl2O4
- انکسار نور: 1/71
- انکسار مضاعف: تک
- سختی: 8
- وزن مخصوص: 3/6
- شفافیت: شفاف
از لعل تو گر یابم انگشتری زنهار
صد ملک سلیمانم در زیر نگین باشد
نگین نیمه گرانبهای لعل، امروزه در جهان به خوبی شناخته شده و جایگاه خاص خود را کسب کرده است. آن گوهری قرمز رنگ است که در طول تاریخ به اشتباه همیشه جایگاه سنگ های گرانبها را اشغال کرده است.
در اصل اکسید منیزیم آلومینیومی است که خود بی رنگ بوده ولی به دلیل وجود عناصر رنگی متفاوتی همانند اکسید کرومیم به خود رنگ هایی با تونالیته های متفاوت می گیرد و برای هزاران سال درخشندگی زیورآلات را تأمین کرده است.
لعل دارای طیف رنگی گسترده می باشد. از نارنجی گرفته تا قرمز پررنگ، صورتی سرزنده و رنگ های بنفش، آبی و بنفش متمایل به سبز آبی در اعماق زمین وجود دارد.
قرمز پررنگ و صورتی بر اثر وجود عنصر کرومیوم است، هرچه این عنصر بیشتر باشد، رنگ قرمز آن نیز پررنگ تر است. نگین های نارنجی و بنفش، رنگ خود را از ترکیب عنصر آهن و کرومیوم دارند.
لعلی که بنفش آبی دیده می شود، دارای عنصر آهن می باشد که بیشتر مواقع به آن اوریانتال آمتیست (Oriental Amethyst) می گویند، و لعل آبی سرزنده که به عنوان یاقوت کبود مورد استفاده بوده، رنگ خود را از وجود عنصر کوبالت می گیرد.
مشهورترین رنگ آن قرمز مایل به صورتی است که طی سالیان متوالی به عنوان یاقوت قرمز استفاده شده است. جواهرسازان و گوهرشناسان آن را با نام «یاقوت بالاس» (Balas Ruby) می شناسند.
در اواخر قرن سیزدهم مارکو پولو، تاجر معروف ایتالیایی در کتاب سفرنامه خود، لعل هایی را ذکر می کند که با نام یاقوت بالاس به فروش می رفتند.
این سؤتفاهم بیشتر به دلیل آن است که نگین های لعل در معادنی که یاقوت ها وجود دارند یافت می شوند. درنتیجه این دو سنگ از نظر رنگ با یکدیگر شباهتی بی همتا دارند.
بزرگ ترین و با ارزش ترین لعل هایی که در اواخر قرن چهاردهم به این طریق مورد بهره برداری نادرست قرار گرفته اند عبارت اند از Black Prince’s Ruby با وزن 170 قیراط و یاقوت تیمور لنگ (Timur Ruby) که 352.54 قیراط وزن دارد.
امروزه هر دو این نگین ها تاج و تخت پادشاه بریتانیا را مجلل کرده و سرمایه ملی انگلستان به شمار می آیند. لارم به ذکر است که این گوهرها به عنوان غرامت جنگی از معادن بدخشان افغانستان، دست به دست از یک پادشاه به دیگری هدیه داده شده و سرانجام امروزی را پیدا کرده اند.
هم اکنون توجه شما را به نکته ای جلب می کنیم که می بایستی به آن افتخار کرده و همیشه به یاد داشته باشیم و آن این است که کشور ایران و ایرانیان تنها ملتی هستند که از همان روزگار کهن لعل را شناخته و از نگین های دیگر متفاوت دانسته اند.
یکی از گواه های این ادعا لعلی است که بر سپر نادرشاه افشار، که امروزه در موزه خزانه بانک مرکزی نگهداری می شود، نقش بسته است. این نگین محسور کننده ریشه بسیار عمیقی در فرهنگ ما دارد،
حتی می توان گفت که در آن زمان تولید و استفاده آن به حدی انبوه بوده که شعرای بزرگ کشورمان به طور متداول و برای تشابهاتی بی نظیر از آن یاد کرده اند.
کانی شناسان فارسی زبان باستان سنگ لعل را مورد مطالعه قرار داده و توانستند آن را از یاقوت مشابه خود تشخیص داده و با ارائه صحیح به بازار عنوان آن را حفظ کرده اند.
در صورتی که همانطور که در متن بالا ذکر شده است رنگ های متفاوت این نگین همیشه با نگین هایی که از قبل آشنا بودند مقایسه شده و اسامی گوناگون و نادرستی به آنها داده می شد، ولیکن قرن ها بعد در سال 1783 کاوشگر ژان باتیست لویی، لعل را به عنوان خانواده سنگ متفاوتی از یاقوت شناسایی می کند و آن را Spinel می نامد.
متخصصان با بررسی بیشتر این گوهر می دانند که آن ممکن است در طبیعت بی رنگ پدیدار شود و همچنین مشخص است که بلور آن همیشه شکل کوبیک را دارد.
اگر توجه داشته باشید مشخصات ذکر شده بسیار شبیه نگین گرانبهای الماس (برلیان) است. بنابراین لعل های بی رنگی که به ندرت وجود داشته و اکتشاف می شوند، می توانند به راحتی به عنوان سنتتیک های برلیان به کار برده شوند.
امروزه گوهرشناسان با تعیین مشخصات فیزیکی این سنگ توانسته اند جهان را کمی بیشتر با آن آشنا کرده و باعث شوند که آن به ندرت مورد سؤاستفاده قرار گیرد.
یکی از بارزترین خصوصیات آن این است که در ساختار بلورین خود به هیچ وجه شکافی دیده نمی شود و این به دلیل استحکام پیوند ملکول های عناصر تشکیل دهنده آن است.
اکسیدهای منیزیم و آلومینیوم این سنگ طوری به یکدیگر متصل شده و بلوری کوبیک شکل درست می کنند که مابین آنها هیچ خلأیی دیده نمی شود، در نتیجه گوهری بدون نقطه شکست آفریده می شود.
نکته ای دیگر که بیشتر برای تشخیص و ارزیابی آن استفاده می شود، داشتن خاصیت مغناطیسی است. لعل ها در ترکیبات شیمیایی خود مقدار بسیار کمی آهن دارند و این باعث می شود که در مقابل آهن ربا خاصیت خود را نشان داده و از سنتتیک ها یا نگین های دیگری که در عوض آن استفاده می شوند به آسانی مجزا شده و به درستی از آن به کار برده شود.
علاوه بر خواص ذکر شده، گوهرشناسان برای تعیین هویت این گوهر قرمز رنگ انکسار نور و انکسار مضاعف آن را محاسبه می کنند. هنگامی که شعاعی از نور به سطح یک سنگ صیقلی می تابد کمی از آن منعکس اما عمده آن عبور کرده و جذب می شود و چون چگالی سنگ و هوا با هم متفاوتند، نور در برخورد با سنگ شکسته و منحرف می شود، مقدار این انحراف را انکسار نور (RI)می نامند.
عدد مختص لعل 1.71 می باشد در صورتی که در یاقوت قرمز آن به 1.76 می انجامد. خواصیت دیگری که مورد سنجش است انکسار مضاعف سنگ ها می باشد. این پدیده توسط دستگاه مضاعف نما (پولاریسکوپ) تعیین می شود.
هنگامی که سنگ را توسط دستگاه مشاهده می کنیم، برخی از آنها به دلیل ساختار بلورین مختص خود، نوری که به آنها تابانده شده با برخورد به وجه های سنگ به یک یا دو مسیر مشخص انعکاس می دهند و سرانجام زیر دستگاه آزمایش، نگین، تک شکسته و یا دوشکسته دیده می شود.
در مورد لعل می توان گفت که آن جزو سنگ های تک شکستی است در صورتی که یاقوت قرمز همیشه انکسار مضاعف دوبل را دارد. خواصیت دیگری که آن را به راحتی از برلیانی که پیشتر ذکر شد تشخیص می دهد، داشتن سختی نسبتاً کمتری از مشابه خود است.
سختی نگین مورد مطالعه ما شماره 8 را در جدول مو نشان می دهد، ولیکن برای همه مشخص است که الماس سخت ترین گوهر جهان است و سختی 10 را دارد.
می توان با اطمینان کامل گفت که در تاریخ کانی شناسی لعل تنها سنگی بوده که کمتر از همه شناخته شده و به همین دلیل بیشتر از همه مورد سؤاستفاده قرار گرفته است. اما همان گونه که شخصیت انسان ها با گذشت زمان پرورش می یابد، لعل نیز به گفته حافظ،
گویند سنگ لعل شود در مقام صبر
آری شود ولیک به خون جگر شود
نویسنده: سرکارخانم هاینوش آبدیان، گوهرشناس و فارغ التحصیل دانشگاه بوستون
ترجمه و ویراستاری: سرکارخانم نائیری بالایانس، دانش آموخته علم اطلاعات و دانش شناسی
جهت بالابردن اطلاعات عمومی خود و مطالعه درباره سنگ های گرانبهای دیگر می توانید به صفحه گوهرشناسی در وب سایت شهر گوهرها مراجعه کنید.
هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: