یاقوت قرمز با رنگ زیبا و افسانه ای خود و سختی 9 از خانواده کوراندوم یکی از گوهر سنگ های معروف و دوست داشتنی در طول تاریخ است.
در یک نگاه
- خانواده سنگ: کوراندوم
- ساختار بلورین: هگزاگونال
- ترکیب شیمیایی: Be₃Al₂SiO₆
- انکسار نور:1.77
- انکسار مضاعف: دوبل
- سختی: 9
- وزن مخصوص: 4
- شفافیت: شفاف
ز یاقوت سرخ است چرخ کبود
نه از آب و گرد و نه از باد و دود
فردوسی
در افسانه های ایرانی نام گرانبها ترین نگین جهان برای به تصویر کشیدن وقایع گوناگون زندگی، عشق، خون و جنگ مورد استفاده قرار گرفته است. جالب است بدانیم که در حکایات مختلف یاقوت قرمزی که پر رنگ باشد مذکر و اگر کم رنگ دیده شود مونث به حساب می آید.
طبیعت به این گوهر آنچنان زیبایی منحصر به فردی بخشیده که در همگان باعث عطش داشتن آن و حیرت انگیزی شده است. تاریخ یاقوت قرمز، همانند تمامی گوهرهای گرانبها، آن را قسمتی از نگین هایی کرده است که از طریق جاده ابریشم از یک کشور به کشوری دیگر برده، خرید و فروش شده و یا اینکه به عنوان پاداش تصرفات جنگی برای کشور پیروز هدیه آورده می شد.
ایران باستان در مرکز این اتفاقات بوده و بهره بی نظیری را از آن خود کرده که تا به امروز دنیا را شیفته خزانه خود می کند. یاقوت قرمزهایی که در خزانه بانک مرکزی ایران وجود دارند، هر آنچه کوچک و بزرگ، در نوع رنگ و پاکی (خالصی) خود بی نظیرند.
محبوب ترین رنگ آن در زبان فارسی به “حبه اناری” معروف است، این خود نماد قرمزی پاک، شفاف و بی نقض است. دومین بزرگ ترین یاقوت خزانه که رنگ اناری را به خوبی نشان می دهد، بر روی نیم تاجی که عکس آن را در قسمت بالا مشاهده می فرمایید، به کار رفته و به دلیل ممتاز بودن طراحی و زیبایی خود همگان را شیفته و مجذوب خود کرده است.
این نیم تاج را استاد لمویل آودیان جواهرساز و گوهرشناس شاخص کشورمان طراحی و برای استفاده در مجالس سلطنتی عرضه نموده است.
جالب است بدانیم که این نگین در فرهنگ های دیگری همانند هندی ها نیز جایگاه خاص خود را دارد. معروف ترین و پر اهمیت ترین خدای هندوستان، شیوا نام دارد که یاقوت قرمز را از آن خود کرده و تا به امروز این گوهر سمبل وجود اوست.
گفته اند در نبرد، زمانی که شمشیر خود را بر جان دشمنان کشیده، خون هایی که از شمشیر فروریخته اند، نرسیده به زمین منجمد شده و باعث بوجود آمدن یاقوت قرمزهایی بی نظیری شده اند.
از شروع قرن بیستم آن جزو مهمترین نگینی هایی است که از کشور تایلند استخراج می شود، گوناگونی و وجود انبوه آن باعث شد که سنگ ملی این کشور محسوب شود. در تایلند یاقوت نماد آتش، انسانیت و عشق مطلق می باشد.
لازم به ذکر است که این نوع با آنهایی که از کشور برمه استخراج شده و به فروش می روند کمی تفاوت دارند. یاقوت قرمز برمه، شگفت انگیزترین نوع آن است و به همین دلیل شهرت جهانی کسب نموده است.
انواع این گوهر عمدتاً از طریق رنگ و ناخالصی های موجود در خود از یکدیگر مجزا می شوند. محاسبه رنگ در این صنف کمابیش با مقایسه و یا بهتر است بگوییم با شناسایی ترکیب آنها با یکدیگر تعیین می شود.
علاوه بر رنگ اصلی که تشخیص داده می شود، تونالیته آن نیز از روشنی به تاریکی تشخیص و ثبت می گردد. نگین های گرانبهای رنگی، به خصوص یاقوت قرمز، ازصورتی کم رنگ شروع شده و تا قرمز پررنگ در طبیعت پدیدار می شوند.
عنصری که در فرمول شیمیایی آن مسبب پدیدار شدن رنگ است، کرومیم نام دارد و به مقدار 1.89 درصد اگر در سنگ مورد نظر وجود داشته باشد، آن را یاقوت حبه اناری می نامند. اگر این درصد کم و یا زیاد شود، تونالیته قرمزی آن تفاوت خواهد کرد و نگین یا به سفید و یا به بنفش روی می آورد.
علاوه بر عناصر تشکیل دهنده آن، عامل بسیار مهم دیگری که باعث تغییراتی در نمایش رنگ آن می باشد، آشکار شدن ناخالصی های متعدد به عنوان مهمان در نگین مورد نظر است.
یکی از این ناخالصی ها که خود نیز رنگ قرمز دارد ولی به صورت دانه ها و یا ورق های ریز منجمد شده در یاقوت نمایان می شود، لعل است. لعل مشابه بسیار نزدیک یاقوت است، اما این دو از لحاظ ترکیبات شیمیایی و خواص فیزیکی کاملا متفاوت اند.
به غیر از آن سنگ های سبز و زرد و مشکی نیز ممکن است در این گوهر پدیدار شوند که دلیل اصلی برای وجود تونالیته های مختلف در یاقوت هستند. لازم به ذکر است که تمامی این ناخالصی ها تأثیر مستقیمی بر ارزش یاقوت قرمز دارند، زیرا که هر چه نگین پاک تر و قرمزی بدون آغشتگی با رنگ های دیگر باشد، قیمت آن نیز بالاتر به حساب می رود.
تنها ناخالصی که باعث افزایش ارزشمند بودن آن می انجامد، وجود روتیل های سفید رنگی است که با ساختار خاصی کنار هم چیده شده اند. روتیل ها معمولاً به صورت موازی روی یک خط کنار همدیگر چیده شده و در هنگام منجمد شدن سنگ در اعماق زمین داخل سنگ میزبان سرد شده و تا ابد جزو آن گوهر می شوند.
این ناخالصی ها آنچنان منحصر به فرد هستند که تنها در شرایط مناسب توانسته اند با انحنای 60 درجه به همدیگر بپیوندند و خطوط موازی از این پس در این درجه مشخص یکدیگر را قطع کرده و یک شکل شگفت انگیزی بوجود بیاورند.
این یاقوت بی نظیر را تراشکاران به خوبی مجسم کرده و با انجام محاسبات مکرر می دانند که تراش دامبله ای را باید ایفا کرد که مرکز سقل شعبات روتیل ها در وسط تراش نیمه گرد قرار گیرد.
تنها با این نوع تراش است که با تاباندن نور مستقیم می توان تلألو ستاره ای شش گوش را مشاهده کرد. خطوط سفید رنگ ستاره شکل، دلیل اصلی وجود گرانبهاترین یاقوت های دنیا به نام یاقوت های ستاره ای (Star Ruby) هستند.
از آنجایی که انسان ها همیشه مشتاق به درک بیشتر دنیا را داشته اند، صنف جواهرات نیز از این اصل مجزا نیست. یاقوت قرمز از اولین نگین هایی است که متخصصان خواستار تولید مشابه آن بوده اند.
در سال 1902 دانشمند فرانسوی به نام آگوست ورنول موفق به ساخت نگینی شد که از لحاظ خواص فیزیکی همانند طبیعی آن بود. از این روش تا به امروز نیز استفاده می شود و یاقوت هایی را با نام Flame Fusion Synthetic’s بوجود می آورند.
یاقوت سنتتیک (Synthetic) که ساخته می شود دارای سختی شماره 9 در جدول مو بوده و نیز وزن مخصوص عینی (شماره 4) را با نوع طبیعی خود در بر می گیرد و البته علاوه بر همه این ویژگی ها، دارای انکسار نور 1.77 است.
انکسار نور، هنگامی که شعاعی از نور به سطح صیقلی نگین مورد نظر می تابد کمی از آن منعکس اما عمده آن عبور کرده و جذب می شود و چون چگالی سنگ و هوا با هم متفاوتند، نور در برخورد با سنگ شکسته و منحرف می شود، مقدار این انحراف را انکسار نور (RI)می نامند.
لازم به ذکر است که هر سنگی RI مختص خود را دارد و این ویژگی یکی از مهمترین خصوصیات آن را بیان می کند. در نتیجه در آزمایشات تعیین هویت هر سنگی، به خصوص یاقوت و نگین های مشابه آن و یا بدل هایی که در بازار وجود دارند، نقش پراهمیتی را دارد.
نگین های متعددی با رنگ قرمز وجود دارند که به آسانی به عنوان مشابه این گوهر بی همتا مورد استفاده قرار می گیرند. بعضی از آنها عبارت اند از لعل، گارنت، کوارتز و شیشه رنگ شده. تمامی این نگین ها RI خاص خود را دارند که از شماره مختص یاقوت فرق می کند و این خود به تنهایی می تواند معیار تعیین کننده هویت نگین باشد.
همان گونه که ذکر شد، یاقوت طبیعی را از نوع دست ساز خود به وسیله تشخیص RI نمی توان تشخیص داد. بلکه آزمونی بصری با استفاده از اشعه ماورای بنفش وجود دارد که ماهیت آنها را آشکار می کند.
زمان امتحان اگر نگین طبیعی را همراه با دست ساز(Synthetic) بر روی صفحه ای زیر نور مستقیم ماورای بنفش مشاهده کنید، گوهر گرانبها نباید هیچ درخشندگی از خود نشان دهد ولیکن سنگی که از کارخانه به دست شما رسیده زیر این نور به طور مشخصی می درخشد.
البته علاوه بر آزمون های ذکر شده می توان به ناخالصی های داخل سنگ ها نیز توجه کرد که این خود می تواند نمایانگر آن باشد که آیا نگین کاملاً طبیعی است یا خیر و نیز از این طریق می توان تعیین کرد که نگین دست ساز باشد یا اینکه به واسطهٔ حرارت و یا روغن های مختلف مورد تغییر (Treated) قرار گرفته است.
به عنوان مثال می توان به حرکات حباب های بسیار ریز توجه کرد که به اصطلاح اثر انگشت (Finger print) نام دارند. این اثرات در طبیعت به خاطر فرصت طولانی منجمد شدن هماهنگ و منظم دیده می شوند، در صورتی که در نگین های رنگ شده و یا دست ساز به دلیل زمان کم سرد شدن آنها، اثر انگشتان یا به خود رنگ گرفته و مثل رنگین کمان می درخشند و یا اینکه به طور تابیده قابل مشاهده هستند.
اینجاست که به شگفتی کاهنات می توان فکر کرد و متوجه شد که هر آنچه را که جهان طی سال های متوالی می سازد، نمی توان نادیده گرفت و سعی کرد مشابه و یا عین آن را برای عرضه سریع تر و مناسب تر تولید کرد.
شاعر بزرگ ایران زمین، فردوسی، تشبیح درستی کرده است که می گوید سرخی آسمان می تواند به سرخی یاقوت باشد، زیرا که هر آنچه که طبیعت قادر به آفرینش است، هنوز دانش انسان نتوانسته مشابهی را بیافریند. امیدواریم که باری دیگر وقتی به غروب آفتاب می نگرید و آسمانی شفاف ولی به سرخی انار می بینید به یاد این گوهر حیرت آور باشید.
نویسنده: سرکارخانم هاینوش آبدیان، گوهرشناس و فارغ التحصیل دانشگاه بوستون
ترجمه و ویراستاری: سرکارخانم نائیری بالایانس، دانش آموخته علم اطلاعات و دانش شناسی
جهت بالابردن اطلاعات عمومی خود و مطالعه درباره سنگ های گرانبهای دیگر می توانید به صفحه گوهرشناسی در وب سایت شهر گوهرها مراجعه کنید.
هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: